یاد گرفتن اصول اولیه و الزامات انجام یک کار، از انجام و اتمام آن کار مهمتر است. وقتی برای جلوگیری از سوختن دستگیره دستمان میکنیم، در برابر مواد شیمیایی که اثر خاموشی دارند باید اصول ایمنی را فراگرفت. در انجام آزمایشهای شیمی به خصوص در مقطع کارشناسی شیمی که آزمایشگاههای متعددی سپری میشود، توجه به اصول ایمنی آزمایشگاه لازم و ضروری است. این اصول ایمنی در نحوه انجام آزمایش، کار با دستگاه و مواد شیمیایی و توانایی مقابله در برابر حوادث احتمالی خلاصه میشود. رعایت این نکات به تنهایی سلامت آزمایش کننده را تضمین نمی کند، اما احتمال بروز خطرات را به حداقل کاهش می دهد. شناخت صحیح محلولهای شیمیایی و داشتن دانش صحیح علمی و عملی در رعایت نکات ایمنی اولیه و کار با ابزارهای کمکهای اولیه و همچنین اصول مهم در رقیق کردن اسیدها از اصول ابتدایی کار در آزمایشگاههای شیمی است.
شناخت صحیح محلولهای شیمیایی:
یکی از مهمترین نکاتی که یک آزمایشگر و یا هر فردیکه بنحوی در آزمایشگاه با مواد شیمیایی کار می کند باید به آنها توجه داشته باشد، نحوه تشخیص محلولهای شیمیایی است. در آزمایشگاه حتماً باید روی محلولها و مواد شیمیایی برچسب خوانا و صحیح که حاوی اطلاعات لازم از محلول است باید نصب شود.
از جمله مشخصات روی برچسب باید موارد زیر باشد:
۱- اسم محلول یا ماده شیمیایی
۲- درجه خلوص
۳- تاریخ تهیه آن
۴- نام تهیه کنننده آن در صورت لزوم
رعایت ایمنی در کار با مواد شیمیایی
اکثر مواد شیمیایی سمّی هستند؛ اما نوع و درجه سمّی بودن آن ها متفاوت است . بنابراین نباید بدون آگاهی از میزان سمّی بودن از آنها استفاده کرد. جهت رعایت احتیاط به هنگام کار با مواد شیمیایی، مضر بودن آنها بوسیله علائم ویژه بین المللی برروی برچسب آنها نشان داده شده است. بعضی از مواد سرطان زا هستند و باید از تماس آنها با پوست بدن، چشم و زخمها جلوگیری کرد.
پیشامدها و کمکهای اولیه هنگام حادثه
رعایت اصول و موارد ایمنی به هنگام فعالیت در آزمایشگاه شیمی سبب میشود تا خطرات احتمالی به کمترین حد ممکن کاهش یابند؛ اما با این حال سر وکار داشتن با مواد شیمیایی و لوازم مختلف با خطر همراه است و باید حداکثر احتیاط لازم را به عمل آورد. هرچند این نکات ممکن است با نکات اطلاعات جامع ایمنی آزمایشگاه شیمی-قسمت اول همپوشانی داشته باشد ولی صرفا برای کامل بودن در این پست جمع آوری شده است.
۱- آسیب به چشمها
اصول ایمنی : محافظت از چشمها در آزمایشگاه از مهمترین مسایل ایمنی در آزمایشگاه است. چشم عضو بسیار حساسی است، بنابراین به محض ورود به آزمایشگاه باید از عینک ایمنی استفاده کرد، در غیر این صورت ممکن است موارد زیر به چشم آسیب برسانند:
الف- افتادن و یا فرو رفتن اجسام خارجی در چشم، مثل ذرات پرتاب شده از انفجار شیشه
امداد : در صورت امکان به آرامی جسم واردشده در قسمت سفیدی چشم را خارج کنید و اگر جسم فرو رفته باشد به آن دست نزنید وباید حداقل حرکت به جسم خارجی فرو رفته در چشم داده شود . پس هر دو چشم را با گذاشتن یک لیوان یکبار مصرف روی چشم آسیب دیده بسته و به بیمارستان تخصصی چشم پزشکی برسانید.
ب-تماس هر نوع ماده شیمیایی از طریق دست یا پرتاب بخار یا محلول آنها به بافت لطیف چشمها که از مواد پروتئینی ساخته شده اند صدمه می زند.
امداد : در این صورت باید چشمها را کاملاً با آب شستشو داد. چشمها هنگام شستشو باز بوده و از بالای بینی به خارج عمل شستشو (۵ تا ۲۰ دقیقه ) انجام گیرد و سپس برای مشورت به پزشک مراجعه شود.
۲- بریدگیها
بریدگیها از شایعترین حوادث در آزمایشگاه شیمی محسوب میشوند. زمانی که دانشجو سعی کند یک همزن، لوله شیشهای یا دماسنج را وارد سوراخ یک درپوش لاستیکی کند، در این صورت شیشه شکسته شده و موجب بریده شدن دست وی میگردد.
اصول ایمنی : در این مواقع بهتر است بدنه لوله شیشهای، همزان یا دماسنج را با آب یا پارافین مرطوب نموده و برای محافظت انگشتان از پارچه یا دستکش استفاده کرد. همچنین برای بیرون آوردن این گونه اشیا از سوراخ لاستیک، بهتر است ابتدا کمی لاستیک را کنار زده و یکی دوقطره آب یا پارافین در کنار آن بچکانید و با پیچ و تاب دادن لوله شیشهای، آرام آرام آن را بیرون بکشید. باید توجه داشت که در صورت نیاز به نیروی بیشتر، بهتر است لاستیک را با یک کاتر برید و یا آن را به انبار لوازم اسقاطی تحویل دهید.
۳- انفجار و یا شکستن لوازم شیشهای و ایجاد بریدگی
هر چند وسایل شیشهای از جنس پیرکس بوده و نسبت به تغییرات دما استحکام بیشتری دارند؛ اما باید توجه داشت که در صورت زیاد بودن دامنه تغییرات دمایی، و یا تحت فشار قرار دادن این ظروف شیشهای، حوادثی چون شکستن و یا انفجار رخ خواهد داد و با توجه به بالا بودن میزان سختی این نوع شیشهها در مقایسه با شیشههای معمولی، قدرت برندگی بخشهای شکسته شده بیشتر از شیشههای معمولی است.
اصول ایمنی :
الف- ظرفهای شیشهای داغ را زیر شیر آب سرد نگیرید، زیرا شیشه به سرعت منقض شده و شکسته میشود.
ب-هیچگاه از وسایل شیشهای شکسته شده و یا ترک خورده استفاده نکنید.
ج-از محلولی که در حال جوشیدن است غافل نشوید، زیرا ممکن است تمام محلول بخارشده و ظرف شیشهای شکسته شود.
د- مواد شیمیایی را در ظرفهای شیشهای سر بسته حرارت ندهید.
ه-بشر و ارلن را به طور مستقیم حرارت ندهید. برای این کار از شعله پخش کن یا توری سیمی استفاده کنید.
و-استوانه مدرج، بالن حجمی و ظروف توزین را حرارت ندهید، زیرا برای این منظور ساخته نشدهاند و در اثر حرارت شکسته میشود.
امداد : با استفاده از محلولهای شستشو، زخم را شسته و پانسمان نمایید. از هیچگونه کرم یا پودر و امثال آنها استفاده نکنید. در صورت خونریزی شدید و یا وجود اشیاء خارجی( مثل ذرات کوچک شیشه) در محل بریدگی، به آن دست نزده و مصدوم را به بیمارستان منتقل کنید.
۴- بلعیدن مواد شیمیایی
بلعیدن مواد شیمیایی باعث سوختگی داخلی ناشی از مواد شیمیایی، مسمومیت، سرگیجه، حساسیت و حالت تهوع میشود و ممکن است در موارد زیر اتفاق بیافتد:.
الف- پر کردن پیپت از طریق مکیدن محلول
اصول ایمنی : برای پرکردن پیپت حتماً از پوآر استفاده کنید و از مکیدن پیپت با دهان حتی برای پرکردن آب خوداری کنید.
ب- استفاده مواد خوراکی در آزمایشگاه
اصول ایمنی : از خوردن و نوشیدن در آزمایشگاه پرهیز شود. اگر در انجام آزمایشی به مواد غذایی و تنقلات احتیاج داشتید، با برچسب زدن روی آن مشخص کنید که این مواد خوراکی نیستند.
ج- شوخی کردن دانشجویان در آزمایشگاه
اصول ایمنی : به دانشجویان تاکید کنید که آزمایشگاه محل آموزش است و از شوخی و شرط بندی در این مکان جداًً خودداری کنند.
امداد : با یک مرکز کنترل مسمومیتهای پژشکی تماس بگیرید. دهان را با آب شستشو دهید. در صورت خوردن اسید یا باز، با رقیق کردن آنها به وسیله آب میتوان به کاهش سوختگی ناشی از این مواد دردستگاه گوارش کمک کرد.
در صورتی که فرد حلالهای آلی و مشتقات آن را بلعیده باشد، نباید اقدام به رقیق کردن نمود و یا فرد را وادار به استفراغ کرد، زیرا محتویات معده به حلق بازگشته و خطر خفگی را افزایش میدهد. فرد مصدوم را به پزشک برسانید و قبل از درمان، نوع ماده شیمیایی بلعیده شده را به پزشک اطلاع دهید.
۵- تماس با مواد شیمیایی
تماس مواد شیمیایی با پوست واکنشهای شدید حساسیتی ایجاد میکند. این واکنشهای حساسیتی میتوانند در کل بدن نیز منتشر شده و ماده شیمیایی را وارد خون کنند.
اصول ایمنی : استفاده از دست کش به هنگام برداشتن مواد شیمیایی
امداد : محل تماس را با مقادیر زیاد آب، حداقل به مدت ۲۰ دقیقه شستشو داده و سپس با آب و صابون شستشو دهید. در صورت شدید بودن مسمومیت، فرد را به مرکز درمانی انتقال دهید.
۶- استنشاق گازهای سمّی
بخارات و گازهای حاصل از یک واکنش ممکن است از طریق مجاری تنفسی وارد ریه شده و جذب بدن شود. برخی از بخارها و گازهای رایج در آزمایشگاه که به میزان زیادی مورد استفاده قرار میگیرند عبارتند از: بخار هیدروکلریک اسید، آمونیاک، هیدروژن دی سولفید، اتر، نیتروژن اکسیدها، کلروفرم و…
اصول ایمنی : درب ظرف حاوی ماده شیمیایی دارای بخار را در زیر هود یا فضای آزاد باز کنید. درمواقعی که احتمال میدهید در یک واکنش فراورده گازی آزاد می شود، واکنش را زیر هود انجام داده و از ماسک مخصوص استفاده کنید.
امداد : خیلی فوری مصدوم را از منطقه سمّی خارج نمایید و او را در هوای آزاد قرار دهید. کمربند و یقه مصدوم را شل کنید و مسیر تفس او را باز نگه دارید. وضعیت او را ارزیابی کرده و در صورت لزوم به بیمارستان منتقل نمایید.
۷- سوختگیها
سوختگی به هنگام مواجهه پوست و اندام های سطحی بدن با حرارت مستقیم یا غیر مستقیم ایجاد میشود. در دمای کمتر از ۴۳ درجه سانتی گراد معمولاً آسیبهای پوستی خاصی ایجاد نمیشود. درجه حرارتهای بین ۴۴ تا ۵۵ درجه سانتی گراد آسیب قابل ملاحظهای به بافت پوست بدن وارد میسازند. درجه حرارتهای بالاتر از ۵۶ درجه سانتی گراد، پروتئینهای موجود در بافت سطحی و داخلی پوست بدن را منعقد کرده و ساختار پوست را در زمان کوتاهی تخریب میکنند. سوختگیها در آزمایشگاه درموارد زیر اتفاق میافتد.
الف- بیشترسوختگیها در آزمایشگاه در اثر تماس با ظروف داغ پیش میآید.
اصول ایمنی : برای پیشگیری از سوختگیها، در هنگام برداشتن ظروف گرم دقت کنید و اگر از گرم بودن آنها اطلاعی ندارید، در هنگام کار با این ظرفها از انبر و دستکش عایق حرارتی استفاده کنید.
ب-در مواردی هم ممکن است ناشی از آتش سوزی در آزمایشگاه باشد.
اصول ایمنی : هرگز درب شیشههای مواد آلی قابل اشتعال را باز نگذارید و آنها را دور از شعله نگهداری کرده و همچنین در نزدیکی شعله از آنها استفاده نکنید.
امداد : محل سوختگی را حداقل ۱۰ دقیقه در آب سرد و ترجیحاً استریل غوطهور کنید. این کار درد را تسکین بخشیده و درجه سوختگی را کاهش میدهد. روش سرد کردن بخش سوخته به این صورت است که جریان آب سرد را از بالای محل به سمت سوختگی هدایت کنید. این روش برای سوختگیهای وسیعتر ( بیش از ۲۰%) مناسب نیست، زیرا احتمال پیدایش عفونت را افزایش میدهد. بعد با باند استریل آنرا بپوشانید. هیچگاه بر روی محل سوختگی خمیردندان، روغن یا پودر قرار ندهید. تاولهای حاصل از سوختگی را سوراخ نکنید، زیرا بهترین پانسمان طبیعی در محل میباشند. درصورت سوختگی با درجه بالا به پزشک مراجعه نمایید.
۳- در مواردی هم ممکن است سوختگی با اسید یا باز قوی صورت گیرد.
در تمام سوختگیهای اسیدی یا قلیایی، بخش آلوده را با مقادیر زیاد آب ( بمدت ۵ دقیقه )شستشو دهید. در این نوع سوختگیها، آسیب وارد شده به پوست عمدتاً ظرف ۳ دقیقه بعد از تماس مصدوم با ماده ایجاد میشود، بنابراین شستن بخش آلوده شده در اولین دقایق بعد از تماس با اسید یا باز، آسیب را کاهش میدهد. خارج کردن لباسهای آلوده به اسید یا باز، امکان تماس پوست با مواد شیمیایی جذب نشده را کاهش میدهد. این کار را در زمانی که در حال شستن سوختگیهای مصدوم هستید انجام دهید و آب را بدون هر گونه فشاری به کار ببرید، زیرا فشار آب باعث نفوذ مواد شیمیایی به بخشهای داخلیتر بافتها میشود و وسعت سوختگی را افزایش میدهد. برای خنثی کردن مواد شیمیایی با استفاده از مواد شیمیایی دیگر (برای مثال از بازها برای خنثی کردن اسیدها) تلاش نکنید، زیرا ممکن است سبب انجام واکنش شیمیایی گرماده شده و در نتیجه آسیب بیشتری به مصدوم وارد گردد. در صورت شدید بود سوختگی، مصدوم را به مرکز سوختگی و سوانح برسانید.
رقیق کردن اسیدها:
در رقیق کردن اسیدها برای کارهای روزانه توجه به نکات زیر اهمیت دارد.
۱– ظروف فلزی را نباید برای رقیق کردن مورد استفاده قرار داد.
۲- در عمل بایستی همیشه اسید را در آب ریخته ، نه آب را در اسید زیرا اگر آب روی اسید ریخته شود تولید حرارت نموده که با ایجاد حباب های هوا ذرات اسید را شدیداً به اطراف پخش می کند.
۳- پس از رقیق کردن باید مدتی بگذرد تا اسید بتدریج سرد شود سپس از آن استفاده نمود.
۴- در موقع اضافه نمودن اسید غلیظ به آب سعی شود اسید را با پیپت برداشت و در موقع تخلیه در آب به جداره داخلی ظرف خاکی کرد و سپس با به هم زدن شیشه ای آنرا مخلوط کرد.
تذکرهای ایمنی کار با اسیدها:
کار با اسیدها بسیار خطرناک است و فقط افرادیکه از خطرات ناشی از کار با اسیدها کاملاً اگاهی دارند باید با آنها کارکنند. مراقبتهای زیر را در آزمایشگاههایی که اسیدهای قوی و سایر مایعات سوزان موجود است و برای افراد احتمال خطر هست باید رعایت گردد.
۱- وسایل مناسب وکافی برای شستشو موجود باشد تا چناچه اگر بدن یا لباس افراد به اینگونه مایعات آلوده شد فوراً شستشو داده شود.
۲- مقدار کافی داروی شستشو چشم باید همیشه در محل مناسب و با برچسب مشخص موجود باشد.
۳- اگر خطر پخش شدن و ترشحات اسید در میان باشد باید لباسهای عایق اسید، عینک ، کلاه عایق اسید ، پوتین ، دستکش لاستیکی فراهم باشد.
۴- ظروف محتوی اسیدها بخصوص اسید سولفوریک نبایستی در معرض تابش نور آفتاب قرار گیرد. آنها را در شیشه های کدر و دور ازآفتاب قرار دهید.
۵- هنگام نقل و انتقال ظروف اسید قبل از حمل اینگونه ظروف بایستی سرپوش ظرف را کمی شل کرد و پس از تخلیه فشار آن درب آنرا محکم بست.
منبع: دپارتمان تخصصی شیمی
برای نوشتن دیدگاه وارد حساب کاربری خود شوید.